بررسی زمینه های شورش ایالات شرقی در عصر سلطان حسین صفوی

بیان مسئله و موضوع پژوهش دوران صفوی یکی از ادوار پرماجرای تاریخ ایران است در این دوره نفوذ و اقتدار سلاطین نامداری چون شاه عباس اول باعث شد که کشور ایران در اوج قدرت و یکپارچگی به سر برد. اما در ادوار بعدی به خصوص دوره شاه سلطان حسین صفوی، که بعلت بی کفایتی و خرافاتی بودن، اوضاع کلی جامعه ایران را به هرج و مرج گذاشت و موجب شد که با توجه به این ضعف، در ایالات شرقی شورش هایی بوجود آید که در این بین سوالاتی برای (محقق، پژوهشگر) به وجود می آید: الف- آیا اوضاع سیاسی، اجتماعی ایران اواخر عصر صفوی باعث شورش ایالات شرقی شده است ؟ ب- آیا بی کفایتی سلطان حسین صفوی و ضعف نظامی سپاه صفوی، زمینه های شورش ایالات شرقی را تشدید کرده است ؟ ت- آیا تحریکات دول خارجی در طول دوران حکومت شاه سلطان حسین صفوی زمینه را برای شورش ایالات شرقی فراهم کرده است ؟ 3-1- پیشینه و انگیزه انتخاب این موضوع در خصوص سقوط حکومت صفویان، منابع ومآخذ بسیاری وجود دارد اما تحقیق و پژوهشی که با نگاه به تحولات ایالات شرقی در جریان دوران حکومت شاه سلطان حسین صفوی پرداخته باشد کمتر به چشم می خورد. ضرورت انجام این تحقیق از آنجا استنباط می گردد که در منابع و مآخذ، تنها افغانها به عنوان فاتحان اصفهان و سپس اقوام مهاجمی که نادر شاه آنها را اخراج کرده است پرداخته شده است. این تحقیق برآن است تا با بازسازی فضای تاریخی دوران مورد نظر چگونگی شورش و غلیان اقوام شرقی را در ایالت شرقی بررسی نماید. 4-1- قلمرو و محدوده ی پژوهش قلمرو این پژوهش ایالات شرقی ایران در اواخر حکومت صفویه به خصوص دوران شاه سلطان حسین صفوی، محدوده ی زمانی سالهای 1105 ـ 1135 هـ. ق می باشد. 5-1- مشکلات و محدودیتهای پژوهش از مشکلات عمده ای که برای این پژوهش وجود داشته است. کمبود محدودیت زمانی و صرف هزینه های اقتصادی برای جمع آوری کتب دسته اول که عموماٌ باید در کتابخانه های بزرگ انجام می شد. 6-1- روش کار در پژوهش روش بکار رفته در این پژوهش، روش تحقیق کتابخانه ای است، که با استفاده از روش علی و معلولی و تبین مدارک و منابع دست اول تاریخی به بیان وقایع می پردازد. 7-1- طرح کار جهت بررسی زمینه های شورش ایالت شرقی ایران در عصر شاه سلطان حسین صفوی به سه بخش تقسیم شده است. بخش اول: ایلات شرقی ایران و جایگاه آن در حکومت صفوی، که خود شامل 3 فصل است که در فصل اول به خراسان و حدود جغرافیایی آن در زمان صفویه، که شامل مشهد و هرات است که چندین مرتبه به تصرف و مورد تهاجم ازبکان به علت موقعیت تجاری که داشت قرار گرفت و در پایان دوره صفویه هرات بعد از قندهار دومین ایالت بزرگی بود سر از فرمان پادشاه صفوی پیچید. فصل دوم: به مسائل سیستان و حدود جغرافیایی آن در زمان صفویه و اهمیت این منطقه از لحاظ استراتژیک، و همچنین نقش حاکمان سیستانی در مسائل سیاسی با صفویان بررسی گردیده است. فصل سوم: به قندهار و اوضاع جغرافیایی و تاریخی آن و نقشی که این شهر در روابط سیاسی و اقتصادی و نظامی حکومت ایران و هند داشته بررسی قرار گرفته است. و اولین ایالتی بود که قبیله غلجایی بر علیه حکومت مرکزی شورش کرد و سپس آن را ساقط نمودند. بخش دوم: این بخش خود به سه فصل تقسیم شده است. فصل اول: به سیاست کشورداری شاه سلطان حسین صفوی چه در امور داخلی و چه در امور خارجی پرداخته شده است. فصل دوم: به مسئله و رسمیت یافتن مذهب شیعه دوازده امامی همزمان با تشکیل حکومت صفویان در ایران و نقش مذاهب دیگر همچنین علمای شیعه در مسئله حاکمیت پرداخته شده است. فصل سوم: شامل تقسیمات کشور ایران و مرزهای و اوضاع عمومی ایالتها در زمان حکومت پادشاهان صفوی به خصوص شاه سلطان حسین صفوی پرداخته شده است. بخش سوم که مهمترین بخش که به بررسی نقش حکمرانان و قبایل و مردم در ایجاد زمینه های شورش، همچنین چگونگی رفتار حاکمان مرکزی با این مسائل است مورد بررسی قرار گرفته است که خود شامل سه فصل است. فصل اول: که به بررسی چگونگی انتصاب حکمرانان از طرف دولت مرکزی و اختیارات آنان در اویل و اواخر حکومت صفویه به خصوص نقش آنان در ایجاد زمینه های شورش در ایالتهای شرقی مورد بررسی قرار گرفته است. فصل دوم: به قبایل مناطق شرقی به خصوص شهر قندهار و چگونگی ایجاد زمینه های شورش بوسیله قبیله غلجایی و تاثیر آن بر دیگر ایالت شرقی به خصوص سیستان و هرات مورد بررسی قرار گرفته است. فصل سوم: به بررسی زمینه های نارضایتی مردم و حکمرانان به علت ظلم حاکمان گماشته از طرف حکومت مرکزی و فشارهای مالیاتی و تفرقه های مذهبی و تحریکات دول خارجی پرداخته شده است. نتیجه گیری زمینه های مختلفی دست به دست هم داد و موجب بروز شورش را در مناطق شرقی ایران فراهم کرد با توجه به هدف صفویان که تشکیل دولت ملی در چهار چوب مرزهای جغرافیایی ایران قدیم بود. آنها در اوایل حکومت خودشان برای دست یابی بر نواحی دور دست مانند بلوچستان و سیستان و قندهار نیازمند به حکمرانانی لایق در زمان شاه عباس اول مانند گنجعلی خان بودند که امنیت نواحی شرقی را فراهم می کرد. چرا که وی با مردم با وفق و مدارا بر خورد می کرد. اما پس از فوت او جانشینانش با همه قدرتشان نتواستند در نواحی شرقی ایران حضور دائمی و فعال داشته باشند. چون تعداد زیادی از افراد ذکور خاندان سلطنتی بر اثر بیماری بدگمانی شاه عباس اول یا از بین رفته بودند. یا کور شده بودند و یا تبعید و در زندان بودند چنانکه پسر ارشدش صفی میرزا که آینده پر نویدی برایش و کشورش داشت از میان بردو شاه عباس زمانی که فوت کرد. از میان هیچیک از پسران و براداران بی شمارش جانشین لایقی نداشت. خوشبخترین آنان نا بینا و دیگران معدوم شده بودند و این مسئله به جانشینان شاه عباس نیز انتقال یافت و در نتیجه از نفوذ قدرت مرکزی در نواحی شرقی ایران کاسته شد و بسیاری از این مناطق از زیر سلطه دولت مرکزی خارج شد و دولت مرکزی مجبور به لشکرکشی های متعدد و گماشتن حکام مستبد در این مناطق شد که باعث به وجود آمدن زمینه های طغیان مردم در نواحی شرقی و چون این کارها رنگ مذهبی نیز به خود گرفت. ضدیت آنان با دولت صفوی بیشتر گردید. زمینه دوم: از بین رفتن فرماندهان لایق و با تجربه به علت اختلافات داخلی و رواج چاپلوسی و تملق گویی. از جمله رقابت زنان گرجی و چر کسی در حرمسرای شاهی که به کشاکشهای قومی انجامید. همچنین افرادی که در پی دریافت موقعیت و مقام بوده از طریق پرداخت رشوه به خواجگان به انجام خواست های خود می رسیدند این ها باعث ضعیف شدن پایه های حکومت و در نتیجه سقوط آن را فراهم کرد. زمینه سوم: اختلاف شدید بین ملاها و صوفیان که هسته اصلی دولت صفویه را تشکیل می دادند ملاها در دوران شاه سلطان حسین که به صلاحدید ملامحمدباقرمجلسی موجب بیرون راندن صوفیان از اصفهان و دیگر شهرهای ایران، و همچنین به کار بردن کلمات تند در کتابهایشان برعلیه آنها شدند. و روی آوردن ملاها و حجه الاسلام ها و فرزندان آنها به زندگی اشرافی و تناقض مذهبی بین مردم و عالمان باعث از دست دادن روحیه الفت و اتحاد ملی و مذهبی و اواخر حکومت شاه سلطان حسین صفوی شد. وهنگام محاصره اصفهان توسط سنیان افغان، حتی رگ غیرت شیعی مردم نیز تنوانست موجب اتحاد آنان شود. همچنین اختلاف شیعیان قزلباش با مذاهب دیگر ایران مانند سنیان و زردتشتیان موجب شد که آنان نتوانند در اواخر حکومت صفوی وفاداری خود را به حکومت حفظ کنند. بلکه این اختلافات مذهبی همچون آتش زیر خاکستر بود که بالاخره از قندهار روشن شد. زمینه چهارم: مخالفت شدید میان عناصر قدیم و جدید، در طبقات نظامی ایران بر سر کنترل دولت مرکزی بود. رسیدن اسیران جنگی گرجی و قفقازی و اعقاب آنها به مقام های بالای نظامی و کشوری در زمان شاه عباس اول و گماشتن قزلباشان به رده های پایین نظامی و کشوری باعث دلسرد شدن آنها به شغل نظامیگری و بی اعتنایی به ارتش شد. زیرا سلاطین صفویه چنان که باید، به تاثیر ارتش در تامین استقلال و تمامیت ارضی یک کشور، آگاه نبودند و بی اعتنایی به سپاهیان را به جایی رساندند که به هنگام جلوس شاه سلطان حسین صفوی برتخت سلطنت، سقوط دودمان صفویه مسجل گردید. چون این شاه چنان در زهد و پرهیزگاری راه افراط پیمود که حتی از ریختن خون حیوانات هم ابا داشت و چون از جاه طلبی نیز بیزار بود کمترین اقدامی برای محکم کردن پایه های سلطنت صفویه نکرد. و هنگام محاصره اصفهان از سوی افغانها، هیچ یک از نیروی نظامی ایالات به یاری شاه سلطان حسین صفوی نیامدند. زمینه پنجم: تبدیل زمین های «ممالک» به «خاصه» بود که باعث کاهش نفوذ روسای قزلباش در زمینه های نظامی و اقتصادی در ایالات به عنوان پشتوانه دولت در زمانهای بحرانی شد و زمینه را برای ظلم والیانی که از طرف دولت مرکزی برای جمع آوری مالیات به ایالتهای گسیل می شدند را فراهم کرد. چون آنها برای خوشحال کردن شاه و ابقاء شدن در سمت خویش، مالیاتهای سنگینی از مردم اخذ می کردند. زمینه ششم: بزرگ شدن شاهزادگان در حرمسراها موجب غافل ماندن آنها از دنیای خارج حرمسرا و آشنا نشدند آنها با شیوه های حکومت داری شد. این شاهزادگان هیچ گونه جرات و جسارتی نداشتند دست به یک عملی بزنند که در حد یک حاکم باشد. در عوض کنار آنان خواجگان به عنوان مشاوران شبانه روزی شاه، خواسته های خود را به راحتی به اجرا در می آوردند وشاه را در اختیار داشتند. عدم استقلال رای پادشاه در ایام شاه سلطان حسین به مرتبه ای رسید که به قول نویسنده مجمع التواریخ «در هیچ امری از امور سلطنت پیشرفت نمی شد و هر تدبیری که وزیر می نمود، قورچی باشی نقیض آن را می گرفت و آنچه قورچی باشی ممهد می نمود وزیر خلاف آن را صواب می شمرد و پادشاه نیز طبیعت به علت تامه داده.. . خود نیز در خیر و شر، مطلق غور نمی فرمود و هر یک از متناقضان آن چه از مطالب متناقضه خود به عرض پادشاه می رسانیدند، در جواب همه به غیر از کلمه «یخشی دی» که به زبان ترکی به معنی بسیار خوب است، چیزی نمی فرمود» (مجمع التواریخ، ص 48).